ਛੇਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :: ਜਾਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ… :: ਲੇਖਕ : ਰਾਬਿਨ ਸ਼ਾਹ ਪੁਸ਼ਪ

ਚਾਨਣੀ 'ਚ ਘਿਰਿਆ ਚਿਹਰਾ…:

ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ


ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖੰਭ ਝੜ ਗਏ...ਸਵੇਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬਤੀ ਵਾਂਗ ਵਿਭਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਘਟਦੀ ਰਹੀ।
ਯੁਜਿਨ ਬੀ.ਏ. ਕਰ ਗਿਆ।
ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵਿਭਾ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਈ ਸੀ! ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਇਕ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ, 'ਦੀਦੀ, ਖਰਚਾ ਬੇਹੱਦ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਫਿਫਥ ਈਅਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਟਿਊਸ਼ਨ...ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨੀ।'
ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਤਿਆਗ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਉਸਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚਪੇੜ ਮਾਰੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਗੋਦਨਾ ਖੋਦ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਪੱਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ...ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਯੁਜਿਨ ਨੇ ਦਰਦ ਦੀ ਇਕ ਮੋਟੀ ਲਕੀਰ ਵਾਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਸਿਸਕਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਲੰਘ ਕੇ, ਪੀੜਾਂ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਖਾਸੀ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੈਨ ਚੁੱਕਿਆ...ਪਰ ਰਾਈਟਿੰਗ ਪੈਡ?
ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ 'ਨਰਸਰੀ ਪੋਇਮਜ਼' ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹ ਪੈਡ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਈ।  ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਟਰੰਕ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ। ਇਕ ਦੋ ਕੱਪੜੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਪੈਡ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਕੂਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੋਈ, ਨਵਾਂ ਪੈਡ ਲਿਆਵਾਂਗੀ। ਪਰ ਖਰਚੇ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਪੈਡ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਏ, ਐਕਸਰਸਾਈਜ ਕਾਪੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਤਾਂ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਟ, ਆਖ਼ਰ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤਾਂ ਮੁੰਡੇ ਨੇ! ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਭੈਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੱਜ ਦਾ ਕਾਗਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੁੜਿਆ...ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਇਕ ਪੈਡ ਲਿਆਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ...ਪਰ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਹ ਲੈ ਕਦੋਂ ਸਕੀ ਸੀ!
ਵਿਭਾ ਦੇ ਪਲ ਭਰ ਲਈ ਰੁਕੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਚਲਣ ਲੱਗੇ। ਸ਼ਇਦ ਕੁਝ ਲੱਭ ਪਏ...ਤੇ ਇਕ ਪੈਡ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਲੱਭ ਪਿਆ...ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਵਿਭਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਕਲੱਤਣ ਜਿਹੀ ਫਿਰ ਗਈ...ਇਹ ਉਹੀ ਪੈਡ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਡੈਡੀ ਨੇ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ; ਇਹ ਉਹੀ ਪੈਡ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਵਧੇਰੇ ਪੰਨੇ ਉਸਨੇ ਜਾਨ ਵੱਲ ਹੀ ਭੇਜੇ ਸਨ...ਪਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਜਾਨ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ!
ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਸਿਰਫ ਇਕ ਪੰਨਾ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਇਹ ਪੰਨਾ ਵੀ ਉਹ ਜਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਦਏ...ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪੈਡ ਦੇ ਇਕ ਇਕ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਜਾਨ ਦਾ ਹੱਕ ਸੀ। ਪਰ ਨਹੀ, ਦੂਜੇ ਪਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਨੇ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ, ਯੁਜਿਨ ਦਾ ਹੱਕ ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵੀ...।
ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੇਜ਼ ਕੋਲ ਆ ਗਈ।
ਉਸਨੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਖ਼ਤ ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ...: 'ਮੈਨੂੰ ਤੂੰ ਉਹ ਖ਼ਤ ਕਿੰਜ ਲਿਖਿਆ? ਮੈਂ ਪੁੱਛਦੀ ਹਾਂ, ਤੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿਵੇਂ ਪਈ? ਬਿਨਾਂ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਟਿਊਸ਼ਨ...ਅਜੇ ਮੈਂ ਜਿਉਂਦੀ ਹਾਂ, ਭਰਾ ਤੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰੁਪਏ ਤਾਂ ਮੁਰਦਾਰ ਨੇ ਤੇ ਅਜੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਏਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੇ ਕਿ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਪੰਡ ਭਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਇਕ ਦੋ ਹੋਰ ਗਾਰਡੀਅਨਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਆਂਗੀ। ਤੈਨੂੰ ਬਸ ਖਰਚੇ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਹੈ ਨਾ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਤੂੰ ਪੜ੍ਹ ਮੇਰੇ ਭਰਾ, ਸਿਰਫ ਪੜ੍ਹ...ਤੈਨੂੰ, ਮੇਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਫਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਤੇਰੇ ਜਾਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਫਰੀ  ਹੋ ਗਈ ਹਾਂ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਵਾਧੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਪਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਬੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...ਟਿਊਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮਨ ਵੀ ਲੱਗੇਗਾ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ।'
ਖ਼ਤ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਵਿਭਾ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪੈਨ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਾਗਜ ਤੈਹ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਖਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਵਿਚ ਫਸਾਅ ਕੇ ਪਟਾਕੇ ਕੱਢੇ! ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚਦੀ ਹੋਈ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਆਈ। ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ, ਦੋਹੇਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾਅ ਕੇ ਇਕ ਲੰਮੀ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ...ਥਕਾਣ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ-ਡੁੱਬੀ ਜਿਹੀ! ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਖਿੜਕੀ ਤੱਕ ਸਾਫ ਦਿਸਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬਸ ਝੌਲੇ ਜਿਹੇ ਪੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਕੋਈ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਬੈਠਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ...ਉਹ ਜਾਣਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਹੈ। ਘੋਸ਼ ਬਾਬੂ ਵਾਲਾ ਮਕਾਨ ਕਈ ਕਿਰਾਏਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੁਣ ਇਕ ਐਂਗਲੋਇੰਡੀਅਨ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ, ਬਸ ਸਿਰਫ ਇਕ ਜੋੜਾ! ਪਰ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਮੇਗੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੇਗੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮਨ ਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ  ਬਿੰਦਾ ਦਾ ਬਿੰਦ ਸੋਚਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮੇਗੀ ਹੀ ਹੈ...ਪਰ ਫੇਰ ਇਕ ਤੜਫਦੀ ਹੋਈ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਹੁਣ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੈ।
ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਮੇਜ਼ ਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਵਿਭਾ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਖ਼ਿਆਲ ਉਠਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਗੁਆਂਢਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਭੁਲੇਖੇ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛਪਦੀਆਂ ਨੇ। ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਮਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ...ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ। ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਲਾਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਡਰਦਿਆਂ-ਡਰਦਿਆਂ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖਦਿਆਂ...ਇਕ ਵਾਰੀ ਕੰਬਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਉੱਤੇ ਜਾ ਟਿਕੀਆਂ ਸਨ¸ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਇਜ਼ੀ ਚੇਅਰ ਉੱਤੇ ਅੱਧਲੇਟੇ ਜਿਹੇ ਬੈਠੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਪਾਈਪ ਦਾ ਕਸ਼ ਵੀ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।
ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ ਜੇ ਮਰਦ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਡਰ ਸਟੈਂਡ ਕਰਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਯਕੀਨ ਮੰਨ, ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਦੀਵਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਔਰਤ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਕ ਅੰਗੂਠੀ ਏ, ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਰਦ ਦੀ ਉਂਗਲ ਵਿਚ ਹੀ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਏ। ਪਰ ਕੁਝ ਆਦਮੀ ਉਸ ਅੰਗੂਠੀ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਸਾਬਣ ਨਾਲ ਇਸ ਲਈ ਧੋਂਦੇ-ਲਿਸ਼ਕਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਦੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਸ ਜਾਗੇ, ਸਾਰੀ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਉਸ ਚਮਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰੇ...ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਰਦ ਹੀ, ਜਿਹੜੇ ਅਧੁਨਿਕ ਸਾਬਨ ਦਾ ਇਸਤਮਾਲ ਵਧੇਰੇ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਅੰਗੂਠੀਆਂ ਗੰਵਾਅ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ।”
ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗੀ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਿਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪ ਸਿਉਂਦੀ ਜਾਂ ਰਫ਼ੂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਵਿਭਾ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ, ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝੇਂਗੀ...ਪਤੀ ਦੇ ਕੋਟ ਨੂੰ ਰਫ਼ੂ ਕਰਕੇ ਜੋ ਸੁਖ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਮੋਹਕ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਇਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇਂਗੀ।”
ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਚਾਦਰ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਦੀ ਤਾਂ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ ਆਖ਼ਰ ਏਨੀ ਹੱਡ-ਭੰਨਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਦਾ ਏ?”
ਤਾਂ ਵਿਭਾ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀ, “ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਡੈਡੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਬੜਾ ਨੇਕ ਤੇ ਭੋਲਾ ਜੀਵ ਏ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਉਹ ਗੀਤ ਉੱਤੇ ਜਾਨ ਛਿੜਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉਸ ਪਿਆਰੇ-ਪਿਆਰੇ ਰੇਡੀਓ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਚ ਦੇਣਾ ਪਿਆ ਸੀ...ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਦੀ ਖਾਤਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਇਆ। ਸੱਚ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਉਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਰੋਇਆ...” ਪਰ ਏਨਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ-ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵਿਭਾ ਦਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰਸਤੇ ਮੋੜਿਆ, “ਹਾਂ, ਡੈਡੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਸਸ ਤੇਰੇ ਡੈਡੀ ਦੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਕਰੇ।”
ਉਦੋਂ ਹੀ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਦਖਿਆ ਕਿ ਡੈਡੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰਹਾਨੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ ਤੇ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਨੇ, 'ਕਿਉਂ ਬੇਬੀ ਕਾਫੀ ਥੱਕ ਗਈ ਲਗਦੀ ਏਂ?' ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਵੀ ਦਿੱਤਾ, 'ਨਹੀਂ ਡੈਡੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਆਰਾਮ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਰਹੇ ਨੇ।' ਤੇ ਫੇਰ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਕਹੇ ਡੈਡੀ ਚਲੇ ਗਏ।...ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਕੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਹੀ ਆਂ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇਹੀ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।”
ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਹੋਵੇ ਵੀ ਨਾ!”
“ਸੁਪਨਾ ਨਾ ਹੋਵੇ! ਉਹ ਕਿਵੇਂ?”
“ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ, ਤੇ ਜੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੱਦ ਲਵਾਂ, ਤਾਂ...ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗੀ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਕ ਉਲਝਣ ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ  ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਏ।...ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚਲੀ ਗਈ ਸਾਂ ਜਿੱਥੇ ਅਬਰਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੈ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੈਠੀ ਲਿਖ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹੱਥ ਵੰਡਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹੀ ਸਹਿਯੋਗ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਏ। ਉਹ ਵਿਚ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਜਾਂ ਚਾਹ ਜੋ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆਂ, ਬਣਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ।...ਤਾਂ ਉਸ ਰਾਤ ਵੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਪਾਈਪ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਿਆ। ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਐਂਗਲੋਇੰਡੀਅਨ ਨੌਜਵਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਦੇਖੀ, 'ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ ਨਾ?'
'ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜੇ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਏਂ, ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।'
'ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆਂ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ। ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਚਲੀ ਕਸਕ, ਦਰਦ ਤੇ ਪੀੜ ਦੇ ਉਸ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ।...ਤੇ ਜਦੋਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ  ਮਿੱਤਰ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ 'ਅਬਰਕ ਦੀ ਲਾਸ਼' ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਓ ਤਾਂ...ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਿਆ।'
'ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਏ।'
ਉਹ ਅਤਿ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਦੁਖੀ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ¸ 'ਪਰ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਮੈਂ ਇਕ ਉਲਝਣ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਆਇਆ ਹਾਂ...ਤੁਸੀਂ ਕਾਫੀ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਏ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਓ, ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਨਾਉਟੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਰਹੇ ਨਾ?'
'ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨੂੰ?'
ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੋਚ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, 'ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਕਾਹਦਾ ਪਰਦਾ! ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ। ਪੜ੍ਹਨ, ਦੌੜਨ, ਤੈਰਨ¸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਵਿਚ ਫਸਟ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਫੈਕਟਰੀ ਏ, ਅਬਰਕ ਦੀ। ਬਸ ਸਮਝੋ, ਇੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਬਰਕ ਦਾ ਹੀ ਏ। ਅਬਰਕ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਇੰਦਰ-ਧਨੁਸ਼ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇ-ਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੱਟ ਕੇ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਤੇ ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਮਕਾਨ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕਲਕੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਸਿਰਫ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।... ਤਾਂ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਖੂਹ ਦੀ ਮੰਡ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਤੱਕਦੀਆਂ। ਉਹ ਖੂਹ ਵਿਚ ਝੁਕੀ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ! ਉਸਦਾ ਇੰਜ ਖੂਹ ਉਪਰ ਝੁਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚੰਗਾ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਅਜੀਬ ਵੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਖੂਹ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ, 'ਡੁੱਬ ਗਈ-ਡੁੱਬ ਗਈ।' ਮੈਂ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ।
ਕੁੜੀ ਬਚ ਗਈ।...ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮਾਲੀ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਕਲਕੱਤੇ ਤੋਂ ਮਕਾਨ-ਮਾਲਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੂਹ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੀ। ਫੇਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਦਾਬ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਮੇਰਾ ਰਾਸਤਾ ਆਸਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ। ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾ ਖਲੋਂਦਾ। ਉਹ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦਾ ਨਾ ਕਰਦੀ¸ 'ਚਲੋ, ਚਲ ਕੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਬੈਠੀਏ।'
ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ¸ 'ਇੱਥੇ ਈ ਠੀਕ ਏ।'
'...ਓ, ਚਲੋ ਨਾ।' ਤੇ ਉਹ ਖੂਹ ਦੀ ਮੰਡ ਉੱਤੇ ਜਾ ਬੈਠਦੀ। ਫੇਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇੰਦਰ-ਧਨੁਸ਼ ਵਾਂਗ ਝੁਕ ਜਾਂਦੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਹਿੰਦੀ, 'ਆ, ਹੁਣ ਚਲੀਏ'...।'
'ਤੂੰ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ?'
ਨਹੀਂ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਫੇਰ ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਖੂਹ ਦੀ ਉਹ ਭਰੀ ਪੂਰੀ ਮੰਡ ਸੁੰਨੀ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚਰਚ 'ਚੋਂ ਮਰੀਅਮ ਦਾ ਸਟੈਚੂ ਚੁਰਾਅ ਲਈ ਹੋਏ। ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਂਦਾ। ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਘੁੱਟਦਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ¸ 'ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਬੜਾ ਦਰਦ ਕਰਦਾ ਏ। ਬਾਬਾ ਡਾਕਟਰਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਕੇ ਫਜ਼ੂਲ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ¸ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਘੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਰਾਤ ਭਰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁੱਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਂ। ਦਰਦ ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ! ਕਿਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ?'
ਮੈਂ ਹੱਸ ਪੈਂਦਾ, 'ਲੈ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਈ ਨਾ ਲੈ ਜਾਵਾਂ?'
ਉਹ ਸੁਲਗਦੀ ਹੋਈ ਅਗਰਬੱਤੀ ਵਾਂਗ ਨਿੰਮ੍ਹਾਂ-ਨਿੰਮ੍ਹਾਂ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ¸ 'ਤਾਂ ਸੌਂਹ ਪਾਓ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ਆਇਆ ਕਰੋਗੇ, ਭਾਵੇਂ ਕਿੱਥੇ ਵੀ ਹੋਵੋ।'
'ਮੈਂ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਗੜਦੀ ਹੀ ਗਈ। ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਬਾਬਾ ਘਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ 'ਚ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਕਿੱਥੇ ਕਿ ਖੂਹ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਾਂ...'
'ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬੁਖਾਰ ਏ।'
...'ਲੈ ਚਲੋ ਨਾ, ਬੜੇ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਖੂਹ ਕੋਲ ਗਿਆਂ।' ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ ਬਾਲੜੀ ਵਾਂਗ ਜਿੱਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ¸ 'ਤੁਸੀਂ ਬੱਸ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣਾ, ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਈ ਤੁਰ ਲਵਾਂਗੀ।'
'ਉਹ ਖੂਹ ਤੱਕ ਗਈ! ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਪਰਤ ਆਈ। ਤੇ ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਉਹ ਬਿਲਕੁਅ ਠੀਕ ਠਾਕ ਸੀ।'”
ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਰੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਿਸਟਰ ਡੇਵਿਸ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਲੈ ਆਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਏ।...'ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।'
ਚਾਹ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਫੇਰ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਦੋਖੋ, ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਬਾਬਾ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ...ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਦਾ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਉਦਾਸ ਉਦਾਸ ਚਿਹਰਾ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਲੱਗਦਾ ਏ।...ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਏਨੇ ਗਰੀਬ ਨੇ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸੰਬੰਧ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ...।'
ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਸਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਬੰਦ ਨੇ। ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਤੱਸਲੀ ਦਿੱਤੀ¸ 'ਕਲਕੱਤਿਓਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂਗਾ।'
'ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਬਰਕ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਗਈ ਏ। ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਦੇ ਚਪੜਾਸੀ ਨਾਲ ਹੀ...ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਏ। ਚੁਪ ਰਿਹਾ।
ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਡੈਡੀ ਘਰ ਲੈ ਆਏ। ਸੱਚਾਈ¸ ਯਾਨੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਵਾਈਫ਼ ਏਗਨੇਸ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ੰਜੀਰ ਸੀ।
'ਉਸਦਾ ਘਰ ਮੇਰੇ ਮਕਾਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਪਾਸਿਓਂ ਨਿਕਲਦਾ, ਉਸਨੂੰ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਦਿਆਂ ਦੇਖਦਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦਾ ਆਦਾਬ ਭੇਜਦੀ।
'ਫੇਰ ਸਮਾਂ ਵਹਿੰਦਾ ਗਿਆ...
ਮੇਰੇ ਘਰ ਕਰਿਸਮਿਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਜੀਸਸ ਵਾਂਗ ਮਾਰਟਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ। ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਕ ਪਾਬੰਦੀ ਹੋਰ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਬਰਕ ਫੈਕਟਰੀ ਤੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਾਰਟਿਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਚਪੜਾਸੀ, ਡੈਡੀ ਸਾਹਮਣੇ ਗਿੜਗਿੜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ¸ 'ਮਾਲਿਕ ਜਹਾਂ ਬਿਹਾਅ ਕਰਾ ਦੀਆ ਹੈ, ਵਹੀਂ ਇਕ ਕਿਰਪਾ ਔਰ ਕੀਜੀਏ। ਹਮਾਰੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਬੀਮਾਰ ਹੈ, ਕੁਛ ਰੁਪਏ...'
'ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕਿਆ।
'ਬੜੀ ਘੁਟਨ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਮੈਂ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰ ਗਿਆ ਹਾਂ...ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਦਰਦ!...ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਓ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁੱਤੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਂ। ਦਰਦ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ...ਕਿਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਜਾਂਦੇ?...ਮੇਰੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਦਰਦਾਂ ਦੀ ਧੁੰਦ ਛਾ ਗਈ।
ਮੈਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਿਹਾ। ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦੀ। ਏਗਨੇਸ ਨੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ। ਹਮਦਰਦੀ ਕਾਰਨੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਿਆ, ਤੇ...ਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ; ਸਭੋ ਕੁਝ।
ਫੇਰ ਮੈਂ ਅਬਰਕ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਕਿ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ। ਪਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਏਗਨੇਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ...'ਉਹ¸ ਉਸ ਚਪੜਾਸੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਨਿਕਲੀ। ਬੁਖਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਖੂਹ ਦੀ ਮੰਡ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਮਰੀ।'
ਉਸੇ ਰਾਤ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਮੈਂ ਘਰ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵੜਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੰਦਰ ਪੈਰ ਧਰਿਆ, ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਏਗਨੇਸ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਕਿਚਨ ਵਿਚ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਮਾਰਟਿਨ ਕਿੱਥੇ ਐ?'
'---'ਉਪਰ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਏ।'
'ਮੈਂ ਉਪਰ ਵੱਲ ਨੱਸਿਆ। ਮਾਰਟਿਨ ਬੁਖਾਰ ਵਿਚ ਤਪ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।
'ਫੇਰ ਉਹ ਔਰਤ!
ਕਾਫੀ ਰਾਤ ਗਏ ਏਗਨੇਸ ਨੇ ਕਿਹਾ¸ 'ਜਾ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਓ।'
ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਲੇਟ ਗਿਆ। ਨੀਂਦ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਕਾਲੀ ਸਾੜ੍ਹੀ; ਸੋਗੀ ਰੰਗ ਤੇ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ¸ ' ਖੂਹ ਵੱਲ ਆਉਣਾ ਕਿਉਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ?...ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਵੀ ਰੋਜ਼ ਆਓਗੇ; ਇਸ ਬੱਚੇ ਕਰਕੇ ਨਾ? ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਲਿਜਾਅ ਰਹੀ ਆਂ।'
'ਨੀਂਦ ਟੁੱਟ ਗਈ।
'ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਕੀ ਕਰਾਂ! ਸਿਰਫ ਜੀਸਸ ਤੋਂ ਦੁਆ ਮੰਗਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮਾਰਟਿਨ ਠੀਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਮਝ ਲਿਆ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਭਰਮ ਸੀ। ਏਗਨੇਸ ਕੁਝ ਬੇਚੈਨ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ।...
ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਉਹੀ ਦਿਸੀ । ਉਹੀ ਸੋਗੀ ਰੰਗ¸ ਕਾਲੀ ਸਾੜ੍ਹੀ! ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਦਾ ਆਦਾਬ ਵੀ ਘੱਲਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਲਕੀਰ ਦੇਖੀ¸ 'ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਥੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਚਲੀ ਸੀ...ਬੱਚੇ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ! ਗੁਨਾਹ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕੀਤਾ ਏ...ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਾ ਕੇ ਛੀ! ਤੇ ਫੇਰ , ਮੇਰੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ 'ਤੇ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਏਗਨੇਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਬਣ ਗਈ ਏ ਨਾ...ਮੈਂ ਇਹੀ ਕਹਿਣ ਆਈ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸਨੂੰ ਲਿਜਾਅ ਰਹੀ ਆਂ...'
'ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਚੀਕਿਆ।
'ਏਗਨੇਸ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਛੂਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸਮ ਤਪਦੀ ਭੱਠੀ ਦੀ ਰੇਤ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
'ਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਵੱਝਿਆ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਦਾ ਤਵੀਤ ਕੋਈ ਤੋੜ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋ ਦਿਨ ਤਕ ਮੈਂ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਿਹਾ। ਡਾਕਟਰ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ...ਹੁਣ ਹਰ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ, ਏਗਨੇਸ ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ...ਮਾਰਟਿਨ ਉਸ ਲਈ ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ...ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾਨ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਗਏ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਏਗਨੇਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਹੈ। ਮਾਰਟਿਨ ਵੀ ਰੋਂਦਾ-ਰੋਂਦਾ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰੁਕਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਪੜਾਸੀ ਦਾ ਘਰ ਸੀ। ਉਹ ਸੁੰਨਾ ਖੂਹ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਈ ਮਰ ਗਏ ਨੇ, ਤਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੈਂ ਵੀ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਵਾਂ! ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਲਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਕੋਈ ਸਿਸਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮਰੀ-ਮਰੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼¸ 'ਤੁਹਾਡਾ ਉਦਾਸ ਚਿਹਰਾ ਬੜਾ ਬੁਰਾ ਲੱਗਦਾ ਏ...ਏਲਨੇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ ਨਾ? ਜਾਣਦੀ ਆਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕੀ ਆਂ।...ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ, ਤੁਹਾਥੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਨਹੀਂ ਖੋਹਾਂਗੀ...ਪਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਛੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰੀਦਾ, ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਪਰ ਤੂੰ ਵੀ ਕੀ ਕਰਦਾ, ਪਿੱਛਲੀ ਵਾਰੀ ਤੂੰ ਗਰੀਬ ਸੈਂ ਤੇ ਮੈਂ ਅਮੀਰ; ਤੇ ਇਸ ਵਾਰੀ ਤੂੰ ਅਮੀਰ ਸੈਂ ਤੇ ਮੈਂ...' ਤੇ ਇਕ ਸਿਸਕੀ ਨਾਲ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕੰਬ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤਿਆ, ਮੰਮੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ¸ 'ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੈਂ? ਭਲਾ ਇੰਜ ਵੀ ਕਦੀ ਘਬਰਾਈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ! ਏਗਨੇਸ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ ਏ।'
'ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਜੀਸਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਤੇ ਕੁਝ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮਿਸੇਜ ਡੇਵਿਸ, ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਲਪਿਤਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ...ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਿ ਜੀਸਸ ਦੀ ਸੌਂਹ ਨਹੀਂ ਖਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਝੂਠ ਹੈ ਤਾਂ ਕਰਾਈਸ ਦਾ ਮਰਨਾ ਤੇ ਜੀ ਉਠਣਾ ਵੀ ਅਸੱਤ ਹੈ...ਪਰ ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਜਾਣਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ  ਕੁੜੀ ਦਾ ਖੂਹ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਸੀ; ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ; ਕੀ ਰਿਲੇਸ਼ਨ ਸੀ???'
ਤੇ ਮਿਸ ਬਰਾਉਨ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝਿਆ, ਸਾਡੇ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਹੈ ਵੀ ਕਿੱਥੇ! ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ। ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਉਦਾਸ ਹੋ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ, '...ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵੀ ਕੋਈ ਉਤਰ ਨਹੀਂ!' ਤੇ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਇਹੀ ਸੋਚ ਰਹੀ ਆਂ ਕਿ ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰੀਤ ਲਾ ਕੇ ਤਿਆਗੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ, ਉਸ ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਟਿਕਟ ਵਾਂਗ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ ਜਿਹੜੀ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ...ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪਲ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਅਬਰਕ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਇੰਦਰ-ਧਨੁਸ਼ ਵਾਂਗ ਬਰਬਾਦੀ ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...!”
“ਤਾਂ ਕੀ ਡੈਡੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਏ ਸਨ?” ਵਿਭਾ ਤ੍ਰਬਕੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਗਈ। ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟਾਂ ਖਿਲਾਰਦੀ ਡੈਡੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ, ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਵੀ। ਪਰ ਫੇਰ ਖ਼ਾਲੀ ਰਾਈਟਿੰਗ ਪੈਡ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਟਿਕਟ ਯਾਦ ਆਈ। ਅਬਰਕ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਇੰਦਰ ਧਨੁਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਪਲਕਾਂ ਉਪਰ ਕੋਸੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ...ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਈ।
***

ਯੁਜਿਨ ਫ਼ਾਈਨਲ ਈਅਰ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ।
ਹੁਣ ਵਿਭਾ ਨੇ ਦੁੱਧ ਵਾਲਾ ਵੀ ਹਟਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ 'ਚਾਈਲਡ ਵੈੱਲਫੇਅਰ ਸੈਂਟਰ' ਜਾਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮਿਲਕ ਪਾਊਡਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚਾਹ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਦਾ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ, ਸਿਹਤ ਲਈ ਚਾਹ ਮਾੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜੀ।
ਸਕੂਲ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੇ ਲੈਫਟ-ਰਾਈਟ ਕਰਦੇ। ਵਿਭਾ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾ ਕੇ 'ਲੈਫਟ ਰਾਈਟ...ਲੈਫਟ...ਲੈਫਟ' ਕਹਿੰਦੀ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ ਪੈਰ ਰੱਖਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਾਉਂਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪੈਰ ਦੌੜਨ ਲੱਗਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ, ਇਹ ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਪੈਰ ਨੇ। ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਖ਼ਤ ਜਿਹੜਾ ਉਸਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ...'ਭਰਾ, ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਬਸ ਇਕੋ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਪ੍ਰਫੈਸਰ ਬਣ ਕੇ ਆਏਂ, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹੀ ਲੋਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿਚ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ, ਖੂਬ ਮਨ ਲਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹ, ਮੇਰਿਆ ਵੀਰਾ...ਤਾਂ ਕਿ ਸਚਾਈ ਤੇ ਝੂਠ ਦੀ ਪਰਖ਼ ਖ਼ੁਦ ਕਰ ਸਕੇਂ। ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਤੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗੀ...ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਦੁੱਧ ਵਧਾਅ ਦੇ...ਮੇਰੀ ਹੁਣ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ...' ਪਰ ਇਹ ਆਖਰੀ ਵਾਕ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀਆ ਉਂਗਲਾਂ ਕੰਬ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਫੇਰ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਕਾਰ ਜਾਂ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਬੱਚੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਸੀ, 'ਮਿਸ ਤੁਸੀਂ ਤੁਰ ਕੇ ਘਰ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਓ? ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਾਰ ਨਹੀਂ? ਰਿਕਸ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ? ਅੱਛਾ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਕਾਰ ਖ਼ਰੀਦ ਦਿਆਂਗੀ...।'
ਵਿਭਾ ਰੋਣ ਹਾਕੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਲਿਲੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਏਸੇ ਲਈ ਤੁਰ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਆਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਘਰ ਨੇੜੇ ਈ ਏ...”
ਲਿੱਲੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜ੍ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ! ਕਿ ਰਿਕਸ਼ਾ ਦੇ ਪੈਸੇ ਬਚਾਉਣ ਨਾਲ ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕਮੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ...ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਯੁਜਿਨ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁੱਕਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਦੀਦੀ ਚੱਲ, ਚੱਲ ਕੇ ਤੇਰੇ ਲਈ ਕਾਰ ਖ਼ਰੀਦ ਲਿਆਈਏ...ਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ।
ਉਂਜ ਕਰਿਸਮਸ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਹਰ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ, 'ਦੀਦੀ, ਐਮ.ਏ. ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਲੈ ਸਕਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਗੰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ...ਉਮੀਦ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨੋਗੇ।'
ਵਿਭਾ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਕੋਈ ਆਪ ਆ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇਤਰ ਵਿਚ ਨੁਹਾਅ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਬੂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਖਿੱਲਰ ਗਏ, 'ਭਰਾ, ਮੈਂ ਹੀ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਿੱਛੋਂ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਡੈਡੀ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਸੁਪਨਾ ਆਏਗਾ ਤੇ ਮੈਂ...ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਉਸੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ।'
ਹੁਣ ਵਿਭਾ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ।
ਹਰ ਸਮੇਂ ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਟੁੱਟੀ ਜਿਹੀ ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਈ। ਖਿੜਕੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ...ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਬੜੀ ਘੁਟਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ...ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਉਸਨੇ ਇਕ ਰਸਾਲਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਸੀ¸ 'ਆਖ਼ਰੀ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੋਲ ਇਕ ਖੁਬਸੂਰਤ ਕੁੜੀ ਸੈਂਡਵਿਚ ਫੜ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਚੰਦ ਵੱਲ  ਦੇਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, 'ਇਹ ਚੰਦ ਕਿੰਨਾ ਖੁਬਸੂਰਤ ਏ! ਇਸਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ ਏ। ਇਸਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਆਹਾਂ ਵੀ ਸੁਣੀਆਂ ਨੇ, ਸਾਡੇ ਅੱਥਰੂ ਵੀ ਦੇਖੇ ਨੇ, ਸਾਡੀ ਚਾਹਤ ਦੇ ਚੁੰਮਣ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਨੇ...ਮੈਥੋਂ ਕੋਈ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲੈ ਲਏ, ਮੇਰਾ ਚੰਦ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਏ।'
ਮਰਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਤਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਮੰਦ ਸੁੱਟੀ ਹੋਈ ਏ...ਚੰਦ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।'
ਕੁੜੀ ਖਿੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਖਿੜਕੀ ਹੇਠਾਂ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ, 'ਇਕ ਰੋਟੀ ਦੇ ਦਿਓ! ਸਵੇਰ ਦੀ ਭੁੱਖੀ ਆਂ। ਮੇਮ-ਸਾਹਬ ਦੀ ਜੋੜੀ ਸਲਾਮਤ ਰਹੇ...ਇਕ ਰੋਟੀ...'।
ਦੋਏ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ।
ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਐਨ ਹੇਠਾਂ, ਭੂਰੀ ਬੱਜਰੀ ਉੱਤੇ, ਪਾਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਚੀਥੜੇ ਪਾਈ, ਅੱਠ ਨੌ ਸਾਲ ਦੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਸੁੱਕੜ ਜਿਹਾ ਚਿਹਰਾ, ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਭੁੱਖੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ, ਪਤਲੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਬਾਹਾਂ 'ਇਕ ਰੋਟੀ' ਉਸਨੇ ਸੈਂਡਵਿਚ  ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
ਮਰਦ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਚੰਦਾ ਮਾਮਾ ਲਏਂਗੀ?'
'ਰੋਟੀ ਬਾਬੂ ਜੀ।'
'ਦੇਖ ਤੇਰਾ ਚੰਦਾ ਮਾਮਾ ਕਿੰਨਾ ਸੋਹਣਾ ਏਂ...ਚੰਦ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਈ?'
ਪਰ ਉਹ ਇਕ-ਟੱਕ ਸੈਂਡਵਿਚ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੀ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੈਂਡਵਿਚ, ਉਪਰੋਂ ਉਸਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, 'ਕਿਉਂ ਨਿਆਣੀ ਨਾਲ ਮਜ਼ਾਕ ਕਰਦੇ ਓ?'
ਸੈਂਡਵਿਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਹ ਦੌੜ ਗਈ। ਮਰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਚੰਦ 'ਤੇ ਜਾਣ, ਉਸਨੂੰ ਫਤਿਹ ਕਰਨ...ਪਰ ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਨਿਚਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਵਾਸੀ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਉਹ ਚੰਦ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਅੱਧੀ ਛਟਾਂਕ ਆਟੇ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਏ ਤੇ ਰਾਤ ਦਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਵੀ ਮਸੀਂ ਸ਼ਕਲ ਦਿਖਾਂਦਾ ਏ।'...ਬਿਨਾਂ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹੇ ਵਿਭਾ ਨੇ ਰਸਾਲਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਚਾਨਣੀ ਉਸਦਾ ਮੰਜਾ ਘੇਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਖੋਹ ਜਿਹੀ ਪੈਣ ਲੱਗੀ...ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੇਲੇ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੋ ਡੰਗ ਦਾ ਖਰਚ ਆਉਂਦਾ ਵੀ ਕਿੱਥੋਂ! ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅੱਜ ਉਸਤੋਂ ਇਹ ਭੁੱਖ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ...ਉਸਨੇ ਲੇਟੇ ਹੀ ਲੇਟੇ ਜਾਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਜਾਣਦੀ  ਹੈ, ਦਿਸਦਾ ਵੀ ਕੀ...ਕੁਝ ਹੈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉਸ ਵਿਚ।
ਤੇ ਚਾਨਣੀ ਉਸਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ¸ ਬੋਝਿਲ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਗਈ। ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਬਾਰ ਭੀੜ ਦਿੱਤੇ। ਪਰਤਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਵਿਭਾ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੈ...:
'ਸ਼ਾਮ ਏ ਗ਼ਮ ਹੈ, ਕਰਾਰ ਕਿਸ ਕੋ ਹੈ,
 ਦਰਦ ਪਰ ਇਖ਼ਤਿਆਰ ਕਿਸ ਕੋ ਹੈ,
 ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਕੀ ਬਾਤ ਹੈ ਵਰਨਾ¸
 ਚਾਂਦਨੀ ਨਾ-ਗਵਾਰ ਕਿਸ ਕੋ ਹੈ।'
ਪਰਤਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹ ਮੇਜ਼ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਗਈ।
ਉਸਨੇ ਯੁਜਿਨ ਦੀ ਡਿੱਗੀ ਫੋਟੋ ਨੂੰ ਫੇਰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ...ਢਿੱਡ ਦੀ ਖੋਹ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ। ਕੋਲ ਪਈ ਸੁਰਾਹੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਗਿਲਾਸ ਪੀਤੇ ਤੇ ਫੇਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਨ ਲੱਗ ਪਈ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਬਹੁਤ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹ ਥਾਪੜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਵਾਅ ਰਹੀ ਹੋਏ।
***