ਚੌਥੀ ਕਿਸ਼ਤ :: ਜਾਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ… :: ਲੇਖਕ : ਰਾਬਿਨ ਸ਼ਾਹ ਪੁਸ਼ਪ

ਹਥੇਲੀਆਂ ਉਪਰ ਬੈਠੇ ਕੁਕਨੁਸ…:

ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ


ਜਿਵੇਂ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਰਫ਼ ਡਿੱਗ ਕੇ ਵਿਛ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੱਥੇਲੀ ਤੋਂ ਰਾਤਾਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ...ਉਂਘਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਾਤਾਂ, ਜਾਗਦੀਆਂ-ਸੌਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਾਤਾਂ, ਰੋਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਾਤਾਂ। ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਇਸੇ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਲਿਪਟ ਕੇ ਵਿਭਾ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਵਿਛ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਲੰਮੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ...ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਦੇਖੋ, ਕਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਂਦੀ ਹੈ...ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ, ਯਕਦਮ ਸਹਿਮ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਅਜੇ ਉਹ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਖਾਸੀ ਪੱਛੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਯੁਜਿਨ ਅਜੇ ਕਾਫੀ ਛੋਟਾ ਹੈ¸ ਪਰ  ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਭੈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ; ਆਖਰੀ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਲੋਅ ਵਾਂਗ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਯੁਜਿਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਜਾਨ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 'ਸਾਫ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਾਲਖ਼ ਮਲ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਦੀਵਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ...ਦੇਖ, ਉਸ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਜਿਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਜਗਮਗਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਹਲਕੇ ਰੰਗ ਦਾ ਟਿੱਕਾ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਸਵੇਰ ਚਿਪਕੀ ਹੋਈ ਹੈ...ਉਸ ਪਾਰ ਦੀ ਇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ ਉਸੇ ਸਵੇਰ ਵਰਗੀ ਹੈ, ਕਿੰਨੀ ਚਮਕੀਲੀ, ਕਿੰਨੀ ਪਵਿੱਤਰ!”
ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਉਸ ਪਾਰ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਯੁਜਿਨ, ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾ ਹੋਇਆ ਟਿੱਕਾ ਹੈ...ਸਮਾਂ ਖੁਦ-ਬ-ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਚਿਪਕਾ ਦਵੇਗਾ...ਤੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਮਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਰਿਹਾ।
 ਘਰ ਦੀ ਬਚੀ ਖੁਚੀ ਪੂੰਜੀ ਘਟਦੀ ਗਈ।
ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ, ਜਿੰਦਗੀ ਲਈ ਇਹ ਓਨੀ ਹੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿੰਨਾਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਦਿਮਾਗ਼ ਜਾਂ ਫੇਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਲਈ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ (ਸ਼ਬਦ)!
ਉਸਨੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਕੂਲ 'ਨਾਟਰ-ਡੇਮ' ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ, ਸਿਸਟਰਾਂ ਦੀ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਮਿਲੀ ।
ਇਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਆਇਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ¸ “ਆਇਆ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਜਣੇ ਰਹਿ ਗਏ ਆਂ, ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ...”
“ਤੁਮ ਕਿਆ ਬੋਲਨਾ ਮਾਂਗਤਾ ਮਿਸ ਬਾਬਾ?”
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ...ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਆਇਆ...ਹੁਣ ਘਰ ਕਿੰਨਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ!” ਉਸਨੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦੇਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਇਆ ਨੂੰ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਕਿੰਜ ਆਖੇ?...ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੂੰਹ ਖੋਹਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ...ਜਬਾਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਠੱਪ ਦੇਂਦਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕਦੀ।
ਆਇਆ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।
ਪਰ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਇਕ ਚਿੰਤਾ ਖਾਂਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਮਹੀਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਤਨਖਾਹ ਕਿੱਥੋਂ ਦਿਆ ਕਰੇਗੀ?...ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ¸ ਉਸਨੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਮਹੀਨਾ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਆਇਆ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਦਵੇਗੀ।
***

“ਆਇਆ ਇਹ ਤੇਰੀ ਤਨਖ਼ਾਹ...”
“ਥੈਂਕ ਯੂ ਮਿਸ ਬਾਬਾ!” ਤੇ ਆਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।
“ਆਇਆ...”
“ਜੀ!”
“ਤੂੰ...ਤੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ...” ਤੇ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਬਾਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਫੇਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਨੱਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਝਟਕ ਕੇ ਹੱਥ ਹਟਾ ਦਿੱਤੇ ਪਰ ਪੰਨੇ ਪਲਟੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਏ...ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗੂੰਦ ਨਾਲ ਚਿਪਕਾ ਦਿੱਤੇ ਹੋਣ। ਉਸਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਆਇਆ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਕੱਟ ਰਹੀ ਹੈ... ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ।
ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਆਇਆ ਨੇ ਉਸਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝੇ, “ਤੁਮ ਰੋਤਾ ਹੈ ਮਿਸ ਬਾਬਾ? ਛਿ! ਤੁਮ ਮਤ ਰੋ...ਤੁਮ ਕੋ ਰੋਤਾ ਦੇਖ ਕਰ ਹਮ ਕੋ ਭੀ ਰੋਨਾ ਆਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਂ ਰੋਨੇ ਕਾ ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ?...ਹਮਾਰਾ ਕਿਸਮਤ ਮੇਂ ਯਹੀ ਸਭ ਕੁਛ ਤੋ ਲਿਖਾ ਹੈ। ਹਮ ਦੂਸਰੇ ਕੇ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਕੋ ਗੋਦ ਮੇਂ ਬਿਠਾਤਾ ਹੈ...ਪਿਆਰ ਕਰਤਾ ਹੈ...ਔਰ ਉਸ ਵਕਤ ਹਮਾਰਾ ਬਾਬਾ ਲੋਗ, ਕਹੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਪਰ ਘਿਸਟਤਾ ਹੈ...ਮੰਮੀ ਕੇ ਲੀਏ ਚਿੱਲਾਤਾ ਹੈ...ਲੇਕਿਨ ਹਮ ਉਸ ਕਾ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਤਾ...ਹਮ ਰੋਟੀ ਮਾਂਗਤਾ, ਅਪਨਾ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਕੇ ਲੀਏ ਦੂਧ ਮਾਂਗਤਾ, ਹਮ ਇਸੀ ਵਾਸਤੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਤਾ ਹੈ, ਮਿਸ ਬਾਬਾ। ਫਿਰ ਜਬ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਬੜਾ ਹੋ ਜਾਤਾ ਹੈ...ਹਮ ਕੋ ਅਲਗ ਕਰ ਦੇਤਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਪਹਿਚਾਨਤਾ ਭੀ ਨਹੀਂ...ਹਮ ਭੀਤਰ ਭੀਤਰ ਰੋਤਾ ਹੈ, ਮਗਰ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਕੋ ਬੜਾ ਦੇਖ ਕਰ ਖੁਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ...ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼...ਬਾਈ ਗਾਡ, ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਤਾ ਹੈ ਔਰ ਫਿਰ ਕਿਸੀ ਔਰ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਕੋ ਖਿਲਾਨੇ ਲਗਤਾ ਹੈ।”
“ਆਇਆ!”
ਇਸ ਵਾਰੀ ਆਇਆ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ, “ਮਿਸ ਬਾਬਾ ਹਮ ਤੁਮਾਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਜਾਨਤਾ ਹੈ। ਤੁਮ ਉਸ ਮਾਂ ਕੀ ਤਰਹਾ ਹੋ ਜੋ ਆਪਨੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਕੋ ਆਪਨੇ ਹਾਥੋਂ ਮਾਰ ਦੇਤੀ ਹੈ, ਆਪਨੇ-ਆਪ ਸੇ ਅਲਗ ਕਰ ਦੇਤੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਹਮ ਭੀ ਕਿਆ ਕਰੇਂ, ਹਮ ਕੋ ਆਪਨਾ ਬਾਬਾ ਲੋਗ ਕੇ ਲੀਏ ਭੀ ਦੂਧ ਮਾਂਗਤਾ...ਖਾਨਾ ਮਾਂਗਤਾ...ਫਿਰ ਭੀ, ਯੁਜਿਨ ਬਾਬਾ ਕੋ ਦੇਖਨੇ ਕੇ ਵਾਸਤਾ ਹਮ ਜਬ-ਜਬ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ।”
ਆਇਆ ਚਲੀ ਗਈ।
***

ਸਵੇਰ ਜਦੋਂ ਉਲਝੇ ਧਾਗੇ ਵਾਂਗ ਕਿਤੇ ਅੱਟਕੀ ਹੁੰਦੀ, ਵਿਭਾ ਉਠ ਕੇ ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜ ਲੈਂਦੀ। ਯੁਜਿਨ ਸੁੱਤਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ, ਦੋ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੱਥ ਉਸ ਨਾਲ ਭਾਂਡੇ ਮੰਜਵਾ ਰਿਹਾ ਨੇ।
ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੋਲ ਆਉਂਦੀ, ਧੀਮੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਵਿਚ ਗਾਉਂਦੀ, 'ਕਿਸ ਮੀ ਆਨ ਏ ਮੰਡੇ...ਆਨ ਮੰਡੇ...ਐਂਡ ਇਟ ਇਜ਼ ਵੈਰੀ ਗੁੱਡ...'
ਯੁਜਿਨ ਜਾਗ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਮੇਜ਼ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਜਿਸ ਉਪਰ ਪਿਆ ਰੇਡੀਓ ਆਨ ਕਰਕੇ ਉਹ 'ਨੇਵਰ ਆਨ ਸੰਡੇ' ਵਾਲਾ ਗੀਤ ਸੁਣਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।  ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰਾ ਗੀਤ ਆਉਂਦਾ, ਉਹ ਖਿੜ-ਪੁੜ ਜਾਂਦਾ...ਉਹ ਦੋ ਟੋਸਟ ਵੱਧ ਖਾਂਦਾ ਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਨਾ ਆਉਂਦਾ...
ਯੁਜਿਨ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਭਾ ਨਾਪ ਲੈਂਦੀ, “ਕਿਉਂ ਭਰਾ, ਮੈਂ ਰੇਡੀਓ ਨਾਲੋਂ ਮਾੜਾ ਗਾਉਂਦੀ ਆਂ?”
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਪਣੀ ਦੀਦੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਤਕਦਾ ਤੇ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ, ਉਹ ਦਾ ਝੂਠ ਨੰਗਾ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਗੱਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ¸
'ਐਂਡ ਯੁ ਕੇਨ ਕਿਸ ਮੀ ਆਨ ਵੈਂਸਡੇ,
ਐਂਡ ਥਰਸਡੇ, ਫਰਾਈਡੇ ਇਜ਼ ਬੇਸਟ,
ਬਟ ਨੇਵਰ ਆਨ ਏ ਸੰਡੇ---।'
ਆਨ ਸੰਡੇ...ਆਨ ਸੰਡੇ...' ਗਾਉਂਦਿਆਂ-ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਕੰਘੀ ਨਾਲ ਟੁੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਖਿੱਲਰ-ਖਿੱਲਰ ਜਾਂਦੀ।
ਉਹ ਰੁਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਗਾਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ...ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਰੇਡੀਓ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਐਵੀਂ ਜੋਰ ਲਾਉਂਦੀ ਪਈ ਆਂ...ਹੈ ਨਾ?”
ਇਸ ਵਾਰੀ ਯੁਜਿਨ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਉਸਦੇ ਗਲ਼ ਵਿਚ ਪਾ ਦੇਂਦਾ।
***

ਸਮਾਂ ਕਾਹਲੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਵਿਭਾ ਦਾ ਸਕੂਲ ਸਵੇਰੇ ਲੱਗਦਾ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਸਨੂੰ ਖਾਸਾ ਰੜਕਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰੇ! ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਆਦਮੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸੌਖ ਲਈ ਸਮਝੌਤਾ-ਵਾਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...ਕਾਸ਼! ਦੇਸ਼ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਨਾ ਹੁੰਦੇ, ਸਾਰੇ ਸਮਝੌਤਾ-ਵਾਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ।
ਅੱਠ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਵਿਭਾ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ। ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ, ਦਸ ਵਜੇ ਯੁਜਿਨ ਸਕੂਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ।
ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਘਿਰੀ ਬੈਠੀ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਾਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਯੁਜਿਨ ਸਕੂਲੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਕੋਈ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਰਸਾਲਾ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ...:

'ਸਾਂਸ ਆਤੀ ਹੈ ਤੋ ਮਰਨੇ ਕਾ ਗੁਮਾਂ ਹੋਤਾ ਹੈ,
ਫਿਰ ਭੀ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ, ਦਰਦ ਕਹਾਂ ਹੋਤਾ ਹੈ,
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਮੇਂ ਭੀ ਚਾਹੇਂ ਹੈਂ ਕਈ, ਲੇਕਿਨ ਯੋਂ¸
ਜਿਸ ਤਰਹਾ ਇਮਾਰਤ ਮੇਂ ਧੁੰਆਂ ਹੋਤਾ ਹੈ।'

ਵਿਭਾ ਨੇ ਝਪਟ ਕੇ ਰਸਾਲਾ ਖੋਹ ਲਿਆ, “ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਫਜੂਲ ਗੱਲਾਂ ਪੜਨ ਲਈ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਤੈਨੂੰ? ਖਬਰਦਾਰ ਜੇ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ...” ਯੁਜਿਨ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਵਿਭਾ ਨੇ ਇੰਜ ਤਾੜਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਯੁਜਿਨ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ, “ਭਰਾ, ਤੇਰੇ ਭਲੇ ਲਈ ਈ ਕਹਿ ਰਹੀ ਆਂ ਮੈਂ। ਜਾਹ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਧੋ ਆ।”
ਯੁਜਿਨ ਸਿਸਕੀਆਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਵਿਭਾ ਫੇਰ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੀ ਤੇ ਝੁਕ ਕੇ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਧੂੰਏਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ...ਉਸਦੇ ਗਿਰਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਭੀੜਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਭਾ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਕੂਕ ਰਹੀ ਹੈ…:
'ਸਾਂਸ ਆਤੀ ਹੈ ਤੋ ਮਰਨੇ ਕਾ ਗੁਮਾਂ ਹੋਤਾ ਹੈ,
ਫਿਰ ਭੀ ਮਾਲੂਮ ਨਹੀਂ, ਦਰਦ ਕਹਾਂ ਹੋਤਾ ਹੈ,
ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਮੇਂ ਭੀ ਚਾਹੇਂ ਹੈਂ ਕਈ, ਲੇਕਿਨ ਯੋਂ¸
ਜਿਸ ਤਰਹਾ ਇਮਾਰਤ ਮੇਂ ਧੁੰਆਂ ਹੋਤਾ ਹੈ।'
ਅੱਠ ਵਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਿਭਾ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀ, “ਵੀਰੇ, ਮੈਂ ਜਾ ਰਹੀ ਆਂ। ਤੂੰ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀਂ ਤੇ ਹਾਂ, ਠੀਕ ਨੌਂ ਵਜੇ ਉਠ ਕੇ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਖਾਣਾ ਖਾ ਲਵੀਂ। ਫੇਰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਦਰਾ ਲਾ ਕੇ, ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਆਂਟੀ ਨੂੰ ਚਾਬੀ ਫੜਾ ਜਾਈਂ ਤੇ ਕਹੀਂ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਿੰਦਰੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਦੇਖ ਲਏ...ਅੱਛਾ, ਟਾਟਾ!”
ਯੁਜਿਨ ਬਾਰ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੱਥ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
***

ਉਹ ਕਲਾਸ ਲੈਂਦੀ। ਬਲਿਊ ਤੇ ਸਫ਼ੇਦ ਫ਼ਰਾਕਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ, ਮੇਮਨਿਆਂ ਵਰਗੇ ਪਿਆਰੇ ਲੱਗਦੇ। ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਯੀਸੂ ਮਸੀਹ ਵਾਂਗ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ...ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬੱਚੇ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਬੱਚੀਆਂ! ਇਕ ਟਾਹਣੀ ਉੱਤੇ ਜਿਵੇਂ ਇਕੋ ਰੰਗ ਦੇ ਅਸੰਖ ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਹੋਣ।
ਵਿਭਾ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਤਕਦੀ...ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਬਰਸਾਤ ਦੀ ਫੁਆਰ ਵਾਂਗ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਵਰ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ...ਕਾਸ਼! ਯੁਜਿਨ ਵੀ ਏਨਾ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਉਸੇ ਕੋਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਅੱਠਵੀਂ ਵਿਚ ਹੈ...ਤੇ ਇੱਥੇ ਇਕ ਖਾਸ ਉਮਰ ਤਕ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਾਲ ਟਿਊਨਿਕ ਤੇ ਸਫੇਦ ਬਲਾਊਜ ਵਿਚ ਹਰ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ...'ਜੇਕ ਐਂਡ ਜਿਲ, ਵੈਂਟ ਅੱਪ ਟੂ ਦ ਹਿੱਲ...' ਉਸਨੂੰ ਯੁਜਿਨ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਮਹਿਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਧਰੀਕ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ।
ਟਿਫ਼ਨ ਟਾਈਮ ਵਿਚ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦੀ। ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਖਾਣਾ ਕੱਢ ਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਤੇ ਬਸ ਦੇਖਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਗਰਾਹੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀ। ਇੰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਯੁਜਿਨ ਬੜਾ ਹੀ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਪੀੜ ਉਠ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ।
***

ਫਿਰ ਸਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਜੰਮਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ...ਯੁਜਿਨ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ...ਤੇ ਵਿਭਾ ਨੇ ਘਰ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਟਿਊਸ਼ਨ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭਰਾ ਯੁਜਿਨ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸੀ ਹੱਥ ਫੇਰ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਕਿ ਯੁਜਿਨ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਹੇਠ ਬੈਠਾ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ। ਅਜੇ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਤਾਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, 'ਦੀਦੀ, ਤੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਏ! ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਕਰ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਲੀ ਨੂੰ ਮੁਰਝਾਉਣ ਨਹੀਂ ਦਿਆਂਗਾ। ਉਹ ਫੁੱਲ ਬਣੇਗੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਹੀ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੋਏਗੀ।'
ਵਿਭਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ।
ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ, ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ¸ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲੀ! ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੁੱਲ ਹੀ ਫੁੱਲ ਨੇ¸ ਮਹਿਕ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਜੰਗਲੀ ਫੁੱਲ! ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹਰ ਫੁੱਲ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਇਕ ਫੁੱਲ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਡੇ ਚੁਭ ਗਏ। ਉਹ ਹੱਥ ਛੁਡਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਕੰਡੇ ਛੱਡ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ; ਹੱਥ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ...ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਿਚ ਜਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਘੁਲ ਗਈ¸ ਨਵੇਂ ਚੌਲਾਂ ਵਰਗੀ ਮਹਿਕ! 'ਨਵੇਂ ਚੌਲਾਂ ਤੇ ਅਲ੍ਹੜ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਵੇਂ ਚੌਲਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਹੁੰਦੀ ਏ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ...ਬਿਨਾਂ ਧੋਤਿਆਂ ਜਿਹੜੀ ਮਹਿਕ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਰੂਹਾਨੀ ਖੁਸ਼ਬੂ...ਇਸਨੂੰ ਕੋਰਾ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਿਭਾ!'
ਵਿਭਾ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਿੱਜਲ ਹੋ ਗਈਆਂ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਹੇਠ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਿਪਾ ਲਿਆ...ਉਸ ਰਾਤ ਜਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸੀ। ਡੈਡੀ ਤੇ ਯੁਜਿਨ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਾਤ ਉਂਘ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਜਾਨ ਦੇ ਉੱਥੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਜਾਨ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।...ਤੇ ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਾਨਸੈਂਸ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆ ਹਥੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਛਿਪਾ ਲਿਆ, ਜਾਨ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਧਸ ਗਈ...ਮਰਦ ਦੀ ਛਾਤੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦੀ ਹੈ¸ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਾਂਗਰ ਨਰਮ-ਮੁਲਾਇਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ...ਔਰਤ ਧਸਦੀ ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਦਲਦਲ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੋਏ। ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਜਾਨ, ਕਿਤੇ ਮੈਥੋਂ ਇਹ ਸੁਖ, ਖੁਸ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ?” ਤੇ ਜਾਨ ਨੇ ਉਸਦੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਅੰਗੂਠਾ ਤਰ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, “ਲੈ ਮੈਂ ਅੰਗੂਠਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਏ।”
ਉਹ ਸਿਸਕੀਆਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਈ, “ਇੰਜ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨੇ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੀ ਤਲੀ ਉੱਤੇ ਅੰਗੂਠਾ ਲਾਇਆ ਸੀ...'ਜਦੋਂ ਤੇਰੇ ਮਨ 'ਚ ਆਏ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮੰਗ ਲਵੀਂ', ਪਰ ਜਾਨ! ਫੇਰ ਉਹ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਕੀ ਭੈਣ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਏ...ਅੱਜ ਉਹ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦੀ ਏ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੀ ਏ ਤੇ ਸ਼ਇਦ ਉਹ ਮਰਦ ਆਪਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਿਖਾ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਏਗਾ, 'ਕੋਰੀ ਬਕਵਾਸ ਏ। ਨਾਨਸੈਂਸ'!”
ਵਿਭਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪਰਤ ਆਈ...ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਹਟਾਅ ਲਈਆਂ। ਦੋਹਾਂ ਉਪਰ ਅੱਥਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਸਨ...ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਉਸਦੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਉਪਰ ਦੋ ਕੁਕਨੁਸ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਕੁਕਨੁਸ...ਤੇ ਉਹ ਗਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਉੱਚੀਆਂ ਉਠਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿਠਾਸ ਤੇ ਤਲਖ਼ੀ ਘੁਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਉਠਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਦੋਏ ਕੁਕਨੁਸ ਮੱਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ...ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਤੇ ਸਰੀਰ ਸੜ ਕੇ ਸਵਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਫੇਰ ਵਿਭਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਉਸਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਅੱਗ ਦੇ ਦੋ ਅੰਗਿਆਰ ਭਖ਼ ਰਹੇ ਨੇ।
***